Autor

Tradycyjnie autorstwo Pierwszej Ewangelii przypisuje się św. Mateuszowi, celnikowi wspomnianemu w Mt 9, 9-13 i 10, 3, jak również w spisach Dwunastu u Marka, Łukasza i w Dziejach Apostolskich.

Jedno z najstarszych świadectw o Mateuszowym autorstwie pochodzi od Papiasza, biskupa Hierapolis (dziś Pamukkale w Turcji), który zmarł ok. 135 r. po Chr.  Pisze on we fragmencie swojego działa Wyjaśnienie mów Pańskich: „Mateusz ułożył wypowiedzi (logia) [Pana] w języku hebrajskim” (Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna 3, 39, 16). Ta lakoniczna wzmianka powoduje duże zamieszanie wśród biblistów. Czy Pierwsza Ewangelia była pierwotnie spisana po hebrajsku? Wydaje się, że greckie wyrażenie hebraidi dialekto należy rozumieć jako według sposobu myślenia Żydów. Niektórzy bibliści sądzą, że Mateusz mógł rzeczywiście zebrać wypowiedzi, mowy, słowa Jezusa i spisać je po aramejsku – jak to bywało ze spisywaniem słów rabinów. Później ów zbiór mów – nazwany źródłem Q – mógł zostać uzupełniony o opisy dzieł Jezusa, które niemal w całości zostały zaczerpnięte z Ewangelii Markowej.

Adresaci

Mateusz pisze swoją Ewangelię do chrześcijan znakomicie znających Stary Testament. Byli oni zakorzenieni w tradycji żydowskiej, znali zarówno Prawo, jak i Proroków. Sposób skomponowania Pierwszej Ewangelii (zob. poniżej) wskazuje, że miała być ona podręcznikiem kerygmatycznym i katechetycznym dla chrześcijańskich misjonarzy. Miała im pomagać w głoszeniu Dobrej Nowiny dostarczając informacji o słowach i dziełach Jezusa.

Datacja

Pierwsza Ewangelia musiała powstać po Markowej, datowanej zazwyczaj na lata 64-69 po Chr. Skoro zna ją już św. Ignacy z Antiochii (zm. 110 r. po Chr.), musiała powstać i zyskać autorytet przed końcem I w. Polemiki z faryzeuszami obecne w tej Ewangelii wskazują, że mogła być głosem w dyskusjach, które ostatecznie doprowadziły do rozejścia się dróg judaizmu i chrześcijaństwa w latach 80. I w. Tradycyjnie datuje się ją na ok. 80-90 r. po Chr.

Kompozycja

Pierwsza Ewangelia posiada bardzo wyraźną strukturę, która podkreśla jej „podręcznikowy” charakter. Przeplatające się wzajemnie zbiory mów Jezusa i opisów Jego czynów są uporządkowane przez Ewangelistę w pary:

r. 1-4: ewangelia dzieciństwa i przygotowanie do działalności publicznej

r. 5-7 (mowa) + r. 8-9 (opowiadanie)

r. 10 (mowa) + r. 11-12 (opowiadanie)

r. 13 (mowa) + r. 14-17 (opowiadanie)

r. 18 (mowa) + r. 19-22 (opowiadanie)

r. 23-25 (mowa) + r. 26-28 (opowiadanie)

Widać więc, że po ewangelii dzieciństwa następuje pięć dużych części, które wielu biblistów widzi jako nawiązanie do Mojżeszowego Pięcioksięgu, czyli tekstu fundamentalnego dla wyznawców judaizmu. Taka kompozycja wskazuje, że Jezus jest nowym Mojżeszem i przynosi Nowe Prawo, ogłoszone na Górze Błogosławieństw.

Teologia

Podstawowe tematy teologiczne Pierwszej Ewangelii to podkreślenie faktu, że Jezus jest prawdziwym Mesjaszem, w którym wypełniają się wszystkie proroctwa Pisma (zob. specyficzne dla Mateusza formuły wypełnienia: Stało się to, aby się wypełniło Pismo… - 1, 23; 2, 5. 15. 18. 23; 4, 15-16; 8, 17; 12, 18-21; 13, 35; 21, 5; 26, 56; 27, 9-10). Królestwo Boże ma nadejść wkrótce i będzie owocem misji i działalności Jezusa.

Warto zauważyć, że Mateusz jako jedyny z Ewangelistów używa terminu Kościół (ekklesia) na określenie wspólnoty uczniów Jezusa (zob. 16, 18 i 18, 17). Słowo to będzie używane dopiero później w Dziejach Apostolskich, Listach Pawłowych, Apokalipsie, w Liście Jakuba i w Trzecim Liście Jana. Kościół Mateuszowy to środowisko, w którym jest głoszona Dobra Nowina i gdzie sam Jezus jest nieustannie obecny.