Muzyka Wielkiego Postu

http://www.youtube.com/watch?v=PHQHetFM1d0

Organy w kościele Saint Sulpice w Paryżu

Król instrumentów

W naszych spotkaniach z muzyką wielkopostną nie może zabraknąć muzyki organowej, która nierozerwalnie wiąże się z tradycją liturgiczną Kościoła.

Wbrew oczekiwaniom tych, którzy słysząc o muzyce organowej myślą natychmiast o osobie Jana Sebastiana Bacha, tym razem pragniemy zaprosić do spotkania z tradycją francuskiej szkoły organowej, w osobie jednego z najważniejszych jej przedstawicieli – Marcela Dupré.

Bach XX wieku

Nazywany Bachem XX wieku, Marcel Dupré urodził się w 1886 roku w rodzinie o tradycjach muzycznych. Jego matka była pianistką, ojciec organistą i przyjacielem Aristide Cavaillé-Coll’a, słynnego budowniczego organów, który wprowadzając nowe rozwiązania techniczne w instrumentach swojego autorstwa, umożliwił otwarcie nowego rozdziału w historii muzyki organowej. Młody Dupré kształcił się w paryskim konserwatorium na trzech kierunkach: organy, fortepian, kontrapunkt i fuga. Jego nauczycielami byli m.in. Alexandre Guilmant, Louis Vierne i Charles-Marie Widor.

 

Marcel Dupré przy konsoli organów Wanamakera w Filadelfii.

Prawdziwy wirtuoz i mistrz improwizacji. U początków kariery koncertowej w 1920 roku zagrał wszystkie dzieła organowe J.S. Bacha z pamięci w cyklu 10 recitali w paryskim konserwatorium. Odbył kilka wielkich tras koncertowych w Australii, Stanach Zjednoczonych i Europie, dając w sumie ponad 2000 koncertów. Przez cały czas aktywnej kariery koncertowej Dupré był uważany za najsłynniejszego organistę na świecie.

Od 1925 roku, przez następne kilkadziesiąt lat uczył w paryskim konserwatorium. Wykształcił dwa pokolenia organistów, którzy ciągnęli do Paryża z całego świata. Z myślą o swoich studentach przygotował specjalne wydania dzieł Bacha, Franck’a, Liszta, Handla, Schumanna, Mendelsshona i innych kompozytorów. Wydał także Metodę gry organowej, dwa Traktaty o improwizacji, oraz książki o harmonii, kontrapunkcie, fudze i akompaniamencie do chorału gregoriańskiego.

Jako uznany muzyk i nauczyciel Dupré nigdy nie porzucił stanowiska organisty w paryskim kościele Saint Sulpice, które przejął w 1934 roku, po wielkim poprzedniku Charles-Marie Widorze. Dupré pełnił posługę organisty aż do dnia swojej śmierci 30 maja 1971 roku. To właśnie w kościele Saint Sulpice, przy wspaniałym instrumencie Aristide Cavaillé-Coll’a, w zetknięciu z liturgią i tradycją chorału gregoriańskiego, zrodziła się spora część dorobku kompozytora.

Droga krzyżowa

W naszym spotkaniu z muzyką Marcela Dupré celowo sięgamy do utworu, który może być trudny w odbiorze, czy wręcz szokować bardzo śmiałą myślą harmoniczną i dramaturgią formy. Chcemy przez to pokazać prawdę o tym, że każdy kompozytor podejmując się wyrażenia ogromu cierpienia Jezusa, jego męki i śmierci na krzyżu, staje wobec wielkiego wyzwania. Dobór środków wyrazu, języka muzycznego, barwy, tonacji, instrumentarium i charakteru utworu ma tu decydujące znaczenie. Zamknięty w ramach własnej epoki, artysta stara się wyrazić prawdę, która jest uniwersalna i przekracza wszelkie ramy czasowe.

Pierwsza strona Le Chemin de la Croix

Zapytany w 1962 roku o to, którą spośród swoich własnych kompozycji lubi i ceni najbardziej, Marcel Dupré miał powiedzieć zakłopotany, że stając wobec takiego wyboru czuje się jak matka zapytana o to, które ze swoich dzieci kocha więcej od pozostałych. Jednak dla jego znajomych oczywistym był fakt wielkiego przywiązania kompozytora do 14 medytacji stacji drogi krzyżowej, utworu, który Dupré wykonywał co roku w czasie wielkiego postu w kościele Saint Sulpice. Poszczególne części tego cyklu kompozytor włączał także bardzo często do repertuaru swoich recitali i koncertów.

Pomysł napisania Le Chemin de la Croix zrodził się w ciekawych okolicznościach. Był wielki post 13 lutego 1931 roku. W drugiej części koncertu w sali konserwatorium muzycznego w Brukseli Dupré improwizuje tworząc komentarz muzyczny do poematu Paula Claudela zatytułowanego Le Chemin de la Croix (Droga krzyżowa). W drodze powrotnej do Paryża, w pociągu, kompozytor rozmawia z żoną. Nie wiem, kto z nas obojga był pierwszy – napisze w swoich wspomnieniach – w każdym bądź razie pomyśleliśmy to samo: powinienem skomponować stacje drogi krzyżowej, w oparciu o improwizacje z wczorajszego koncertu.

14 częściowy cykl medytacji, obok słynnego Preludium i Fugi g-moll oraz Symphonie-Passion, zaliczany jest do grupy utworów z dorobku Dupré, które zmieniły styl pisania muzyki organowej i miały decydujący wpływ na jej dalszy rozwój. Droga krzyżowa jest niezwykłym poematem, w którym kompozytor mówi często pełnym delikatności językiem impresjonizmu (np. stacje 4, 6, 12, 13), czasami jakby chowając się w tłumie i patrząc na dramat drogi Jezusa z oddali (stacje 5 i 8). Innym razem Dupré próbuje wyrazić językiem muzyki brutalność i dramaturgię wydarzeń (np. stacje 1, 3, 9 i 11).

Le Chemin de la Croix ujawnia mistrzostwo formy, zrozumienie języka muzyki i kunszt kompozytorski Dupré. Kompozytor świadomie sięga do tradycyjnych środków onomatopeicznych w muzyce: podwójna kwarta w dół oznacza krzyż, a cztery sąsiadujące ze sobą dźwięki w skali chromatycznej są symbolem tematu odkupieńczej śmierci Jezusa.

Zapraszamy do wysłuchania 1 i 9 stacji Le Chemin de la Croix. Warto zwrócić uwagę na niezwykle dramatyczne przedstawienie dialogu Piłata z tłumem w stacji 1 oraz na plastyczny i sugestywny obraz kroków Jezusa i jego upadku w stacji 9. Dla złagodzenia dramaturgii wybranych fragmentów Drogi Krzyżowej na końcu filmu zamieszczamy jeden z 79 chorałów, które Dupré wydał w tym samym – 1931 roku. Cykl ten jest interpretacją tematów zaczerpniętych z chorałów Bacha dla potrzeb pracy ze studentami w konserwatorium paryskim. W naszej prezentacji zamieszczamy chorał nr. 73, zatytułowany Tego kto cierpi, Bóg wspomoże.

Joanna Tabaczek
Mariusz Tabaczek OP

Elżbieta Dziębowska (red.), Encyklopedia Muzyczna PWM, Kraków, 2009.
Marcel Dupré, Recollections. Translated and edited by Ralph Kneeream. Melville, N.Y.: Belwin-Mills Publishing Corp., 1975.
Michael Murray, Marcel Dupré: The Work of a Master Organist. Boston: Northeastern University Press, 1985.
Stanley Sadie and John Tyrre (editors), The New Grove Dictionary of Music and Musicians. New York, 2001.